Right to Challenge

  • Sociale winst
  • Innovatie
  • Maatwerk binnen buurt of wijk
  • Actiever contact met de burger
  • Imago
  • Andere houding overheid
  • Complexiteit
  • Moeilijk meetbaar
  • Bestaande contracten
  • Back-up plan

A.    Wat is het instrument: Right to Challenge?

In de moderne netwerksamenleving krijgen burgers de ruimte om (mede)verantwoordelijkheid te dragen voor publieke taken. Zo nemen burgers in steeds meer gemeenten de exploitatie van ene buurthuis, speeltuin of zwembad over wanneer de overheid hiermee dreigt te stoppen. Daarnaast worden steeds meer wijkbudgetten door de bewoners van deze wijken verdeeld, of richten buurtbewoners samen een wijkbedrijf of zorgcoöperatie op. Maar ook de (her)inrichting van een straat of het oprichten van een energiecoöperatie waarvan de baten terugvloeien naar de wijk behoren tot de vele voorbeelden. Zie hierover onder meer de website van het  Landelijk Samenwerkingsverband voor Actieve bewoners (LSA) of het Right to Challenge platform.

Al deze - sterk uiteenlopende - voorbeelden hebben een gemeenschappelijke deler. Het zijn initiatieven die zijn opgezet door burgers waarmee zij een bijdrage willen leveren aan de (lokale) samenleving. Wanneer burgers zich inzetten voor een taak of doelstelling waar zij zelf een publieke waarde aan toekennen wordt dit vaak een burgerinitiatief genoemd. 

Het Right to Challenge neemt binnen de burgerinitiatieven een speciale plek in. Bij het Right to Challenge krijgen burgers de mogelijkheid om een publieke taak van de (lokale) overheid 'over te nemen' wanneer zij een plan hebben waarmee zij de betreffende taak beter kunnen uitvoeren dan de (lokale) overheid. Gaat de overheid deze 'challenge' aan dan wordt de betreffende taak inclusief het budget (deels) overgenomen. 

Anders dan de naam van het instrument doet vermoeden bestaat er in Nederland (nog) geen (wettelijk) ‘recht’ op overname dat ook kan worden afgedwongen. Het Right to Challenge wordt in Nederland vaak gebruikt om aan te geven dat ideeën van burgers en maatschappelijke organisaties (burgerinitiatieven) al dan niet in samenwerking met de overheid, tot uitvoer worden gebracht. 


In deze routekaart wordt de volgende definitie van het Right to Challenge gebruikt:

“Het op initiatief van burgers of maatschappelijke organisaties (deels) aan hen overdragen van bestaande publieke taken, wanneer zij deze taak beter kunnen uitvoeren dan de overheid.”

Binnen deze definitie zijn er elementen van belang die nadere uitleg vragen:

Op initiatief van burgers

Kenmerkend voor een Right to Challenge is de  bottum-upwerking: het idee of project ontstaat bij burgers/maatschappelijke organisaties en vervolgens wordt de overheid uitgedaagd (gechallenged) om taken over te dragen of op zijn minst samen te werken bij het uitvoeren van die taken. 

De daadwerkelijk inbreng van burgers is per initiatief of challenge verschillend. Zo kan worden gedacht aan het inbrengen van tijd en capaciteiten (vrijwilligerswerk), maar ook aan specifieke kennis, ervaring of de ontsluiting van een netwerk 

Om verschillende redenen verdient het vaak de voorkeur dat er sprake is van meerdere (voldoende) burgers of van een maatschappelijke organisatie (stichting, buurtvereniging, coöperatie). Ten eerste komt bij het uitvoeren van publieke taken vaak veel kijken, denk hierbij niet alleen aan uitvoerende, maar ook aan administratieve taken (klik hier voor nadelen en hier voor risico’s).  Daarnaast is een belangrijk element van het Right to Challenge de beoogde bottum-upwerking; het initiatief dient te ontstaan en draagvlak te hebben in de maatschappij. Dit draagvlak bestaat in de regel alleen als meerdere (voldoende) burgers zich aan het initiatief verbinden. Wat in dit verband voldoende burgers zijn is een vraag die moet worden beantwoord aan de hand van de omvang en de impact van de over te dragen publieke taak. Zo zal de plaatsing van een windmolen waarvan de baten zullen terugvloeien naar het dorp op meer en explicieter uitgesproken draagvlak dienen te steunen dan de overname van het plaatselijke groenonderhoud. 

Publieke taak

Een ander woord voor publieke taak is de term ‘overheidstaak’. Wat precies een overheidstaak is, hangt af van de keuzes van de wetgever. Een publieke taak is dus niets anders dan een door de wetgever (meestal aan het openbaar bestuur) opgedragen taak. Een voorbeeld is artikel 2.1.1, lid 1, Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), waarin staat dat ‘het gemeentebestuur zorg draagt voor de maatschappelijke ondersteuning.’ 

Dat een bepaalde taak een publieke taak is, betekent niet dat zij hiermee ook automatisch openstaat voor het Right to Challenge. Welke taken openstaan voor overname door maatschappelijke organisaties en burgers is uiteindelijk een keuze van de overheid die met het instrument aan de slag wil gaan om te bepalen. Zie hiervoor ook Stappenplan voor het gebruik van het instrument Right to Challenge
Essentieel voor het Right to Challenge is dat de publieke taak moet kunnen worden overgenomen (of op zijn minst gedeeld). Soms verhindert de aard van de taak dit. Denk bijvoorbeeld aan wetgevende taken, de rechtsprekende macht en defensie. De plaatselijke gemeenteraad uitdagen om de APV op te mogen opstellen, is bij een Right to Challenge naar de aard van de zaak dus niet aan de orde.

Daarbij moet er op worden gelet dat er alleen een publieke taak van de overheid kan worden overgenomen als deze al door de overheid wordt uitgevoerd. Compleet nieuwe ideeën of projecten zijn dus geen challenges. Maatschappelijke initiatieven op terreinen waar nog niets gebeurt door of vanwege de overheid vormen dus geen challenges, al worden zij in de praktijk regelmatig wel zo gepresenteerd. Voor meer informatie over het overnemen van publieke taken kunt u hier klikken. 

Beter

Om een publieke taak daadwerkelijk over te kunnen nemen moeten burgers deze taak ‘beter’ kunnen uitvoeren dan de overheid op dit moment doet. ‘Beter’ kan in dit verband verschillende dingen beteken, zoals kwalitatief beter, maar ook kwantitatief beter, goedkoper, of met meer draagvlak in de wijk of onder burgers. Het is aan de overheidsorganisatie om te definiëren wat zij onder ‘beter’ verstaat.

Overnemen

Van een Right to Challenge is pas sprake wanneer burgers of maatschappelijke organisaties  een publieke taak overnemen van de overheid. Dit betekent dat de challenge in ieder geval (deels) in de plaats komt van de uitvoering door de overheid. 

Hoewel het dus op het eerste gezicht kan lijken alsof de overheid na een geslaagde challenge iet meer bij de overgenomen taak betrokken is, is dit in de praktijk (meestal) niet het geval. Zo zullen de meeste initiatieven en challenges (deels) gefinancierd worden door de overheid. Maar ook in de gevallen waarbij er geen sprake is van publieke financiering is de overheid vaan zijdelings betrokken. Bijvoorbeeld als toezichthouders, (plan)wetgever of vergunningverlener.